تفسير صفى (کتاب)

حاج ميرزا حسن اصفهانى متخلص به صفى و ملقب به صفى على بى‌شك از بزرگترين عرفاى اواخر قرن سيزدهم و اوايل قرن چهاردهم هجرى قمرى است كه علاوه بر مقامات معنوى به معلومات ظاهرى نيز آراسته و داراى طبعى شيوا و قلمى توانا بوده و از خود آثارى گرانبها به جاى گذارده است كه از آنها يكى تفسير منظوم قرآن كريم است كه با تاويلات عارفانه به رشته نظم كشيده شده و از شاهكارهاى عظيم دوره اخير به شمار ميرود.( عرفان الحق، صفى، 3)

وى در انگيزه نگارش تفسير مى‌گويد:

« سالها بود كه در خيال داشتم ترجمه تفسير كلام الله را به نظم آرم كه مشوق مردم فارسى زبان به خواندن و فهميدن معانى و نكات عرفانى قرآن گردد و خاطرها از اباطيل مدعيان لفظ تراش پرداخته شود و توفيق اينكار بزرگ را نمى‌يافتم بلكه ممتنع مى‌پنداشتم. در اين آخر عمر عنايت بارى تعالى شامل حال شد و اين امر عجيب در مدت دو سال بلكه كمتر به ظهور پيوست.

از عجائب روزگار

از آثار عجيب اين عصر يكى تفسير منظوم است كه اگر بى‌غرضانه آن را بخوانى وقوعش را از عجايب روزگار دانى. نه از آن گويم كه اين فقير به نظم آورده اگر من از دنيا نگذشته باشم دنيا از من گذشته، نخواهم از اين تعريف كسى را به خود راغب كنم. اگر مردم همه راغب شوند بعد از اين چه خواهد شد و در اين آخر عمر چه طرفى از دنيا خواهم بست كه در خرابه‌اى نشسته‌ام و از حيات عاريت به حقيقت خسته، نه آمالى دارم نه اولاد و عيالى.

اما تو به دانش انصاف ده و به اغراض طبيعت پا بر حق منه كه اگر مرا نامى نيست اين كتاب از براى عجم نيك نامى است. مردم اغلب مرده پسند و غايب طلب و بيگانه پرستند. اگر چنين كتابى از ساير بلاد به ايران آمده بود« در شئونش بنگر تا چه حكايتها بود».»( همان، 7- 6). « بزرگترين اثر صفى تفسير منظوم اوست كه يكى از آثار بزرگ و پرارزش قرون اخير است. اين تفسير منظوم در بحر رمل مسدس مقصور( وزن مثنوى مولوى) سروده شده است و كار مفصل و پرعظمتى است. پس از خطبه افتتاح و ديباچه منظوم چنين آغاز مى‌گردد: حمد بى‌حد ذات پاكى را سزاست كو خلايق را به نيكى رهنماست‌ خاكرا جان داد و ادراك و بيان تا شناسد داده خلاّق جان‌ برگزيد از خاكيان خيل رسل خلق تا بروى گرايند از سبل‌

رباعی از صفی

يك رباعى در ماده تاريخ اين تفسير از خود صفى آمده:

من خوبترين ترجمه قرآنم بر معجزه نبى بهين برهانم‌ تاريخ من ار طلب كنى خود گويم «تفسير صفى هادى گمراهانم»

(مصرع اخير به حساب ابجد 1307 هجرى قمرى)

شيوه صفى در تفسير چنين است كه اول آيات شريف قرآن را ذكر ميكند و در ذيل آن معنى فارسى آيات را به نثر مى‌نگارد و سپس تفسير را به نظم مى‌سرايد. آغاز تفسير چنين است:

از پى تفسير قرآن مجيد باشد از حق عمر و توفيقم اميد تا به شكر آنكه دادم نطق و كام معنى قرآن به نظم آرم تمام‌ ابتدا از نام خويش اندر كتاب با رسول رحمت آمد در خطاب‌ باب گنج علم خود ذات قديم كرد بسم الله الرحمن الرحيم‌

(همان، 14- 13).

آغاز و پایان

وى در پايان تفسير منظوم تاريخ آغاز تفسير را 1306 و پايان آن را 1308 هجرى بيان كرده و نام آن را« تفسير صفى» گذاشته است.

چون هزار و سيصد از هجرت گشت( گذشت) در ششم سال ابتدا اين نامه گشت‌ در هزار و سيصد و هشت اين چنين گشت ختم از عون ربّ العالمين‌ بر چسان تا افكند طرح كلام نفى« تفسير صفى» را بر انام‌ اندر اين نظم مبارك از كلام يافت اسرار معانى انتظام‌ بحر گوهر گشت« تفسير صفى» از رموز نغز بكر مختفى‌

یگانه تفسیر منظوم شیعی

اين تفسير به لحاظ آنكه يگانه تفسير منظوم فارسى شيعى است از اهميت فوق العاده‌اى برخوردارست علاوه بر اين مشحون از تاويلات صوفيانه است كه تلاش نموده آنها را با احاديث و اسناد و مدارك مستند و مبرهن سازد به عنوان نمونه در تاويل عرفانى آيه شريفه«اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ...فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ»( نور / 35- 36) گويد:

در بيوتى باشد آن مشكات نور كه خداشان داده رخصت بر حضور كه شود آوازها در آن بلند ياد كرده در وى اسم ارجمند مى‌نمايد اندر آن تسبيح حق صبح و شام از حسن عهد ماسبق‌ خواند اين آيت مگر خير الانام گفت مردى اين سرا باشد كدام‌ گفت باشد خانه پيغمبران گفت ابا بكر صديق اندر زمان‌ اين سراى حيدر است و فاطمه يافت آيت را نكو او ترجمه‌

توجه به علوم قرآن

صفى در اين تفسير به مباحث علوم قرآن نيز توجه داشته است به عنوان نمونه:

توبه و انفال آمد در خبر كه بود يك سوره در اصل نظر ز آن در اين سوره نيامد بسمله تا نباشد در ميانشان فاصله‌ در مدينه يافت اين هر دو نزول جز دو آيت كوست مكى بر رسول‌

توجه به اسباب برخی از احکام

به علل و اسباب برخى از احكام شرعى نيز پرداخته مانند اينكه در علت قصر نماز در ذيل آيه 101 سوره نساء ميفرمايد:

چون سفر كرديد بر روى زمين بر شما نبود گناهى پس يقين‌ گر نماز خويش را سازيد قصر چار را بر ركعتين اعنى بحصر گر كه ترسيد از فساد مشركان با شما چون دشمنند ايشان عيان‌ كز چه در اسلام گشت اين حكم عام زآنكه نبود خوفى اندر هر مقام‌ گفت اين صدقه است از حق بر عباد شكر بايد كرد زين فضل زياد

در بيان و تحقيق مهدويت ابيات جالب و شنيدنى دارد كه در ذيل آيه 69 سوره نساء آمده است.

از شهيدان شد اشارت بر حسين هر نبى و هر ولى را نور عين‌ صالحان اولاد او تا قائمند بر وجوب لطف از حق دائمند دور قائم دائم است از ربّ دين تا قيامت ذاوليا و راشدين‌ هر زمانى را وليى لازم است وين ولايت در مدار قائم است‌ مهدى هادى است قائم در طريق رهروان را در روش نيكو رفيق‌ اشتعال آن اتصال است از ولى همچنين تا اصل آن ذات العلى‌ دور مهدى اين بود بر اتصال گر شناسى دور او را در مجال‌ دور يكدور است نزد اهل دل و آن بود دائر به مهدى متصل‌

اين تفسير بصورت سنگى و حروفى مكرر چاپ گرديده است كه مشخصات نسخه حاضر به شرح زير است:

نسخه شناسى

نام كتاب: تفسير قرآن صفى على شاه( معروف به تفسير صفى)

مولف: حسن صفى على شاه

نوبت چاپ: اول 1378

تيراژ: 3000 نسخه

ناشر: انتشارات منوچهرى، تهران

قطع: رحلى

مترجم: صفى على

صفحات: 840

ابيات: حدود 6000

منبع

نرم افزار جامع التفاسیر ، بخشن کتابشناسی